sejarah johor
1.0
PENGENALAN
Pembukaan negeri Johor bermula pada awal kurun ke-16
apabila Melaka telah ditawan oleh Portugis pada tahun 1511. Sultan Mahmud dan
para pengikutnya telah berundur ke kawasan pedalaman, kemudian berundur ke Ulu
Muar dan seterusnya ke Pahang. Setelah setahun berada di Pahang, baginda
belayar ke Bintan dan mendirikan sebuah pengkalan di situ dan menetap selama 12
tahun. Sultan Mahmud dan pengikutnya beralih pula ke Kampar kerana serangan
Portugis dan mangkat pada tahun 1528. Setelah Sultan Mahmud mangkat, baginda
digantikan dengan puteranya Raja Ali.[1]
Kesultanan Johor diasaskan oleh warisan Kesultanan Melayu Melaka, justeru
kerajaan ini banyak mewarisi sistem dan bentuk pentadbirannya.[2] Walaubagaimanapun,
kerajaan ini telah mengalami tahap evolusi, transformasinya yang tersendiri dan
berhadapan dengan lima fasa yang berbeza untuk mencapai era kegemilangan
kerajaan tersebut.
Jika dibincangkan mengenai evolusi dan transformasi yang
berlaku di Johor, terdapat beberapa faktor yang menyumbang kepada keadaan ini.
Antaranya ialah kedudukan Johor yang strategik dan kemudahan yang disediakan di
pelabuhan Johor. Bagi faktor kedudukan Johor yang strategik, dapat dilihat
dengan jelas kedudukan pelabuhan di sepanjang Sungai Johor terletak di
tengah-tengah laluan perdagangan Timur dan Barat. Kedudukannya yang strategik
ini membolehkan Johor mengawal lalu lintas kapal dagang dari Barat dan Timur.[3]
Selain itu, Sungai Johor merupakan tempat pertembungan angin monsun dan
terlindung daripada angin kencang. Justeru, kerajaan Johor telah mengeksploitasikan
kedudukannya yang strategi dengan memaju dan memperkukuhkan kedaulatan dan
kekuatan wilayahnya.
Oleh yang demikian, berikut adalah huraiaan bagaimana
sejarah kerajaan Johor telah melalui sejarah yang amat berbeza sekali dengan
kerajaan Melayu yang lain dimana keunikannya amat terserlah. Penulisan ini akan
membincangkan beberapa fasa perkembangan dan perubahan kerajaan Johor secara
beransur-ansur iaitu bermula dengan sejarah awal pra 1530, seterusnya fasa
kedua dari tahun 1530 sehingga 1640, fasa ketiga dari tahun 1641 sehingga tahun
1699, fasa keempat dari tahun 1700 sehingga 1720, dan fasa kelima dari tahun
1784.
2.0
EVOLUSI DAN TRANSFORMASI JOHOR MENGIKUT TAHAP
2.1
FASA PERTAMA ( PRA 1530
)
` Fasa
pertama ini membincangkan mengenai pembentukkan sejarah awal kerajaan Johor.
Menurut Sejarah Melayu, Johor pada mulanya dikenali sebagai Klang-Kio atau
Genggayu. Telah diceritakan bahawa setelah kerajaan “ Gangga Nagara” atau Perak
berjaya dikalahkan oleh Raja Suran, beliau bersama angkatan tenteranya dari
tanah India telah meneruskan misi serangan ke sebuah kerajaan taklukan Siam di
hulu sungai Johor yang bernama “ Klang-Kio” atau “Genggayu”.[4]
Klang- kio dalam bahasa Siam beerti Kota Permata dan raja yang memerintah yang
memiliki kuasa dan wilayah yang luas serta kesemua kerajaan di Timur tunduk
dibawah kuasanya. Sejarah awal Johor juga dikenali sebagai Ujong Medini atau
Ujong Tanah iaitu willayah yang meliputi selatan semenanjung Tanah Melayu
termasuklah Johor, Muar, Pahang dan Temasik. Selain itu, kerajaan awal Johor
juga dikenali sebagai Wurawari yang bermaksud “ air yang jernih” dalam bahasa
Jawa lama.
Merujuk
kepada perkembangan sejarah awal Johor dapat dilihat bahawa penempatan awal
kerajaan Johor adalah lebih tertumpu di bahagian lembangan dan persisiran
sungai, terutamanya di bahagian timur Johor. Buktinya, Klang-kio terletak
berhampiran dengan Hulu Sungai Johor dan bukti kedua ialah ‘Sayong’ yang
merupakan sebuah nama tempat yang terletak berhampiran dengan Sungai Johor. Hal
ini kerana banyak penempatan dan perkembangan sejarah awal Johor banyak
berpusat di bahagian timur Johor iaitu di sepanjang Sungai Johor yang memiliki
muara yang dalam dan luas. Pusat pentadbiran kerajaan Johor sentiasa
berubah-ubah di sepanjang Sungai Johor dan Kepulauan Riau-Lingga sebagai
muslihat bagi mengelirukan musuh.
Kesultanan Johor juga dikenali sebagai “Kesultanan
Johor-Riau-Lingga”.[5]
Selain itu, dapat dilihat penempatan awal sejarah Johor di selatan iaitu di
Pulau Tumasik dan sepanjang sungai Johor.
2.2 FASA KEDUA (1530 – 1640 )
Dalam
fasa kedua pula akan menerangkan penubuhan dan pemerkasaan kerajaan Johor selam
110 tahun. Pada umumnya, tarikh 1530 telah dijadikan rujukan oleh sejarawan
sebagai tarikh pengasasan kerajaan Johor kerana sejarah awal Johor sebelum
tahun 1530 masih kabur dan belum diselidiki dengan sempurna. Oleh yang
demikian, sejarawan telah berpakat mengatakan tahun 1530 merupakan tahun
pengasasan kerajaan Johor.
Merujuk
kepada sejarah kerajaan Johor, selepas kejatuhan kerajaan Melayu Melaka (1511),
Sultan Mahmud Shah (1511-1528) telah berundur ke pedalaman dan akhirnya membuat
kediaman di Bentan.[6]
Disitu baginda telah menyusun strategi dan tenteranya untuk menyerang Portugis
dan menawan semula Melaka. Sehingga tahun 1528, beberapa siri serangan telah
dibuat oleh Sultan Melaka tetapi usaha tersebut gagal kerana tidak dapat
menebusi Kota A Farmosa.[7]
Setelah baginda mangkat di Kampar, Sultan Alauddin Riayat Syah , putera Sultan
Mahmud pula yang meneruskan usaha ayahandanya untuk menawan Melaka dengan
menubuhkan kerajaan Johor. Dalam jangka masa 110 tahun tersebut, pelbagai
cabaran yang dihadapi oleh kerajaan Johor dalam proses pengukuhan sesebuah
kerajaan.
Pada
awal pemerintahan dan penguasaan kerajaan Johor, Sultan Alauddin Riayat Syah
menerima pelbagai saingan sehingga mewujudkan perang yang dinamakan perang segi
tiga iaitu perang antara Johor, Portugis di Melaka dan kerajaan Acheh di
Sumatera. Tujuan peperangan ini adalah untuk merebut penguasaan perdagangan di
Selat Melaka dan peperangan ini berlarutan selama 100 tahun (1536–1636).[8] Portugis
yang sememangnya musuh tradisi sejak zaman kejatuhan empayar Melaka menganggap
penubuhan kerajaan Johor adalah sebagai satu ancaman baru. Portugis dikatakan
telah melanggar Johor lapan kali iaitu pada tahun 1518, 1521, 1523, 1524, 1526,
1535, 1536 dan 1587. Sementara Acheh pula melanggar Johor sebanyak enam kali.
Cabaran awal dari tahun 1530 hingga 1660 memang mencabar Johor dalam menewaskan
percobaan-percobaan yang cuba memusnahkannya. Oleh itu, sejarawan L.Y. Andaya
dan Muhammad Yusof Hasyim berpendapat bahawa tempoh awal yang terdapat
banyaknya siri peperangan ini sebagai satu tempoh yang mengekalkan kewujudan
Johor di Alam Melayu.
2.3 FASA KETIGA (1641-1699)
Pada
fasa ini merupakan titik permulaan kegemilangan Johor dalam perkembangan
sesebuah kerajaan yang berdaulat. Pada awal abad ke-17, transformasi telah
berlaku dalam perimbangan kuasa di dunia Melayu terutamanya di Selat Melaka.
Perubahan tersebut dipengaruhi oleh kedatangan kuasa Belanda dan penubuhan
Syarikat Hindia Timur atau VOC. Syarikat Hindia Timur Belanda atau lebih
dikenali sebagai V.O.C. (Vereenigde Oostindische Compagnie) ditubuhkan oleh
pedagang Belanda untuk menguasai perdagangan bijih timah.[9]
Pada masa yang sama, kelemahan kerajaan Acheh juga menjadi pemangkin kepada perubahan
besar masa depan dan kejayaan Johor. Pada tahun 1641, kerajaan Johor hanya
terdiri daripada Sungai Kelang, Sungai Penagi (Kuala Linggi), Sungai Siak,
Sungai Kampal, Bengkalis, Ungaran, Pulau-pulau Karimun, Bulang, Bentan, Lingga
dan pulau-pulau sekeliling, Pulau Singapura, Rio Farmosa ( Sungai Batu Pahat)
dan Muar.[10]
Kedatangan
kuasa Eropah yang lain ke Melaka telah menyebabkan Portugis terpaksa berhadapan
dengan cabaran baru iaitu kemunculan kekuatan pedagang Belanda yang telah
menubuhkan Syarikat Hindia Timur. Seawal tahun 1606, VOC dan Johor telah
membuat perjanjian kerjasama.[11] Kesempatan
ini telah diambil sepenuhnya oleh kerajaan Johor dimana pada fasa ini kerajaan
Johor telah melalui proses transformasi dari segi politik, ekonomi dan sosial.
Kerajaan Johor telah mengambil inisiatif dengan menandatangani perjanjian
dengan kuasa Barat iaitu Belanda dimana akhirnya telah mewujudkan suasana baru
di Selat Melaka.
Selain
itu, Johor merupakan sebuah kerajaan yang unik kerana ianya terikat bukan
sahaja dengan sejarah dunia Melayu tetapi turut berhubung kait dengan sejarah
global terutamanya dengan dunia di sebelah Timur dan Barat. Kedudukan geografi
yang strategik kerajaan Johor yang terletak di persimpangan pelayaran utama
dunia antara Timur dan Barat telah menjadikannya penting dan menguasai
sepenuhnya kedudukan geopolitik tersebut. Kedudukan geogarfi yang strategik ini
telah dieksploitasi sepenuhnya oleh orang melayu yang tinggal di semenanjung
Tanah Melayu dan Pulau Sumatera sehingga bermulanya peradaban Melayu yang
berteraskan kepada dunia maritime. Oleh yang demikian, kehadiran Belanda yang
bermatlamat sesiapa sahaja yang berjaya menguasai dan mengawal Selat tersebut,
merekalah yang dapat menguasai sepenuhnya kekayaan dagangan yang melaluinya dan
matlamat tersebut menjadi nyata.
Pada
tahun 1602, ikatan diplomasi antara Johor-Belanda telah termeterai dengan
kedatangan Admiral Jacob Heemaker ke istana Johor di Batu Sawar. Matlamat
diplomasi ini adalah bertujuan untuk menghalau Portugis dari Melaka, menghalang
monopoli Portugis dalam perlombongan bijih timah dan perdagangan kain kapas
India dan kemunculan VOC pada masa itu telah menjadi pemangkin kepada
transformasi positif Johor. Persahabatan ini membolehkan Johor mendapat
perlindungan keselamatan daripada Belanda.[12] VOC
juga telah menyalurkan dana melalui
karyawan Belanda dari bandar-bandar terkenal di sana untuk membantu
mempertingkatkan ekonomi Johor.
Kesan daripada ikatan Belanda-Johor ini ialah
Johor kembali menjadi pusat pentadbiran dan ekonomi yang berkembang dengan
peningkatan perdagangan yang dijalankan. Kekayaan yang diperoleh daripada
perdagangan antarabangsa meningkatkan lagi kewibawaan pemimpin-pemimpin Johor
dan memperkukuhkan unsur-unsur politik yang menjamin kedudukan beraja. Raja
juga amat disegani oleh rakyat kerana baginda mempunyai pengaruh dan kuasa
untuk merestui semua kegiatan ekonomi. Selain itu, pemimpin-pemimpin yang lain
juga dihormati kerana kewibawaan pemerintahan mereka yang banyak membantu
membina perkembangan negeri Johor sebagai sebuah kerajaan yang disegani oleh
masyarakat luar.
Kemunculan
Belanda di Johor menjadikan kawasan di Selat Melaka menjadi kawasan yang
penting bagi pertumbuhan perdagangan Intra Asia diantara Barat dan Timur dimana
kerajaan Johor di Riau menjadi pemangkinnya. Bukti adalah pada tahun 1661,
catatan sejarah orang Belanda telah mengatakan bahwa saudagar-saudagar China
telah datang membawa kain-kain ke pasar perniagaan di negeri Johor iaitu kain
buatan Inggeris yang didatangkan di bandar surat dan dari bandar-bandar di
pantai Koromandel.[13]
Perkembangan Johor juga dipengaruhi oleh perkahwinan semasa pemerintahan Sultan
Abdul Jalil Shah pada tahun 1644 dimana perkahwinan tersebut merapatkan lagi
hubungan diplomatik kedua-dua negeri tersebut. Seterusnya, mereka berkongsi
pengalaman mengenai perdagangan di negara masing-masing.
Persahabatan
yang akrab ini berkekalan hingga tahun 1784. Namun, kerjasama tersebut telah
musnah apabila dinodai oleh cita-cita sempit Raja Haji dimana beliau merasakan
beliau memiliki kekuatan untuk mengalahkan Belanda. Raja Haji melancarkan
perang terhadap Belanda hanya disebabkan satu peristiwa kecil iaitu peristiwa
rampasan kapal Betsey. Tindakan beliau tersebut bukan sahaja telah
menghancurkan kerjasama yang sedia terjalin tetapi juga pelabuhan Riau yang
menjadi nadi ekonomi kerajaan Johor.
Hakikatnya,
persahabatan antara Belanda dan Johor banyak menguntungkan Johor dimana
pelabuhan Riau dimajukan menjadi pusat pedagangan utama di Asia Tenggara yang
telah mencabar Melaka dan Bataria. Persahabatan ini juga telah memberi peluang
kepada para pegawai dan orang kaya untuk berdagang tanpa disekat oleh Belanda
di Selat Melaka seterusnya melonjakkan semula ekonomi kerajaan Johor dan
menjadi pelabuhan Riau bertambah pesat dan disinggahi oleh para pedagang dari
Eropah, India, China dan juga dari dunia Melayu tanpa dilarang oleh Belanda.
2.4 FASA KEEMPAT (1700
– 1720 )
Apabila memasuki abad ke-18, kerajaan Johor telah mengalami era cabaran dalam sejarah tranformasinya. Peristiwa pembunuhan sultan terakhir dari keturunan Melaka
oleh Megat Seri Rama pada tahun 1699 telah memusnahkan usaha pengukuhan yang telah
diperkukuhkan oleh Laksamana Paduka Raja suatu ketika dahulu musnah.
Kemangkatan Sultan Mahmud I tanpa meninggalkan sebarang zuriat daripada
keturunan sultan Melayu Melaka untuk memerintah negeri Johor, bertukar ke tangan
raja-raja berketurunan bendahara.[14]
Kesan daripada peristiwa itu, Bendahara Abdul Jalil
diangkat menjadi Sultan Johor dengan gelaran Sultan Abdul Jalil Riayat
Syah IV. Dengan itu, berakhirlah zuriat kesultanan
Melaka di Johor.[15]
Walaubagaimanapun.
konflik ini menimbulkan konflik selama 20 tahun dimana jurai kesultanan diputuskan
dan digantikan dengan jurai Bendahara. Kesannya, berlaku
tuntutan harta dan kemudiannya berlaku perang
saudara yang membawa kepada penglibatan pihak
luar dan pentadbiran politik Johor.
Selain
itu, dapat dilihat keadaan Johor yang tidak tenteram impak
daripada perlantikan Tun Abdul Jalil sebagai sultan. Perlantikan seorang
yang bukan daripada keturunan Bukit Seguntang Mahameru ( Palembang) sebagai sultan itu telah ditentang oleh Orang Laut.[16]
Orang Laut dan masyarakat tidak dapat menerima beliau kerana pada ketika itu
mereka menganggap adalah satu perkara yang mustahil untuk seorang “berdarah
merah” menjadi sultan sedangkan semua keturunan Diraja adalah berketurunan
darah putih. Jika ditinjau dari sudut akibat, keadaan politik yang amat genting
ini telah menimbulkan perasaan saling benci membenci
dan iri hati dalam kalangan masyarakat.[17]
Selain
itu, akibat daripada perlantikan ini juga, kerajaan
Johor kehilangan ketaatan orang laut yang selama ini menjadi tonggak
keselamatan kerajaan Johor sejak zaman Srivijaya lagi. Hubungan erat
Orang Laut dengan raja Melaka wujud sejak zaman Srivijaya, Palembang antara
abad ke-7 hingga abad ke-11 dan disambung pada abad ke-14 selepas anak raja
menubuhkan kerajaan Melaka.[18]
Orang Laut merajuk dan membawa diri dan secara terbuka rela meletakkan diri
dibawah pemerintahan Palembang daripada memberikan taat setia kepada seorang
penderhaka.[19]
Mereka menolak pertuanan baru dan menganggap sultan
baru tidak berdaulat. Hal ini memberi impak yang
teruk terhadap keselamatan dan kemakmuran kerjaan Johor terutamanya kepada perdagangan perkapalan. Malah, Johor juga
terdedah kepada ancaman musuh dan lanun selepas Orang Laut meninggalkan Johor.
Keadaan ini memberi laluan kepada perpecahan kuasa dan
menggugat keutuhan kuasa pusat, perpaduan anggota masyarakat menjadi longgar
dan menyebabkan kemasukan pengaruh Siak dan Bugis ke dalam institusi politik
dan masyarakat di Johor-Riau.
Kemasukan
Siak bermula apabila seorang raja Siak muncul dan mengaku bahawa dia ialah
putera Sultan Mahmud yang dibunuh pada tahun 1699 dan mengisytiharkan dirinya
sebagai perwaris yang berhak ke atas takhta Johor. Raja Kecil merupakan ketua
orang Minangkabau di Siak.[20] Kekacauan dan serangan-serangan yang dilakukan oleh Raja
Kecil mendorong kepada keadaan huru hara dalam kerajaan Johor. Antara
tahun 1718 hingga 1721 takhta kerajaan Johor telah
dirampas oleh Raja Kecil dan mengangkat dirinya sebagai sultan Johor dengan
gelaran Sultan Abdul Jalil Rahmat Syah. Namun demikian Raja Sulaiman, putera Sultan Abdul Jalil Riayat Syah
IV(1699-1718) berjaya merampas semula takhta kerajaan Johor dengan bantuan
opu-opu Bugis iaitu Daeng Perani, Daeng Marewah, Daeng Kemasi, Daeng Kemboja
dan Daeng Menambun pada tahun 1722.[21]
Dengan kejayaan tersebut, Raja Sulaiman dilantik
menjadi sultan Johor dengan gelaran Sultan Badrul Alam Syah yang merupakan
sultan yang ke-13 dan Daeng Marewah sebagai Yamtuan Muda. Yamtuan Muda
sebenarnya lebih berkuasa daripada Sultan.[22] Maka, bermulalah pengaruh Bugis dalam kerajaan Johor-Riau.
2.5 FASA KELIMA (1720 – 1784)
Fasa
kelima ini merupakan era kegemilangan Johor dimana dalam fasa ini akan
membincangkan tentang kesan kemasukan pengaruh luar
iaitu pengaruh Bugis kepada transformasi perkembangan kerajaan Johor.
Kemasukan
Orang Bugis ke Johor banyak menjayakan pembangunan negeri Johor. Orang Bugis
yang menetap di Johor telah memainkan peranan penting dalam pelbagai bidang
termasuklah pentadbiran, perdagangan dan ketenteraan.[23]
Kehadiran Bugis telah mewujudkan dua kuasa dalam
pentadbiran Johor iaitu kuasa Melayu dan kuasa Bugis. Bugis telah memperkenalkan jawatan Yang Dipertuan Muda ke dalam
pentadbiran Johor dimana bidang kuasanya melebihi kuasa Sultan. Melalui
jawatan tersebut, Bugis meyerap sepenuhnya kuasa ke
dalam pentadbiran kerajaan. Begitu juga dengan pengenalan adat tiga hujung yang
menyerapkan kuasa Bugis ke dalam istana dan masyarakat Melayu.
Kesan
kemasukan Bugis turut menyumbang kepada kemajuan
ekonomi kerajaan Johor. Kekuatan perdagangan
yang telah berjaya dibina oleh orang Melayu kini diperkukuhkan lagi dengan
kehadiran Bugis. Pedagang Bugis terkenal dengan kepandaiannya berdagang
menyelusuri perairan Laut Sulu, Laut Cina Selatam, Laut Jawa dan juga Selat
Melaka telah menghasilkan medan perdagangan dan jaringan perdagangan yang amat
menguntungkan sekali.
Selain itu, Bugis juga mahir dalam
urusan perniagaan. Semasa Daeng Chelak ditabalkan sebagai Yamtuan Muda
Riau III, beliau mengambil inisiatif dengan
menggalakkan rakyat Johor menguasahakan tanaman gambir[24]
yang pada ketika itu mempunyai nilai permintaan yang tinggi.
Perkembangan ekonomi Johor ini berjaya menjadikan Johor sebagai tumpuan saudagar-saudagar dari luar datang untuk berniaga. Tumpuan
ekonomi saudagar dari luar telah menambahkan lagi hasil
kutipan cukai iaitu hasil daripada eksport dan import di pelabuhan Johor.
Perkembangan ini membolehkan Sultan Sulaiman membeli
dan menambah kelengkapan pertahanan Johor dari ancaman musuh sama ada dari luar
mahupun dalam Johor.
Justeru,
penglibatan Bugis dalam politik Johor berjaya menjadikan Johor sebagai
pelabuhan yang terkenal dan setanding dengan pelabuhan lain. Demikianlah
transformasi yang berlaku dalam erea kegemilangan Johor dari aspek politik dan
ekonomi.
3.0 KESIMPULAN
Dapat
disimpulkan bahawa Johor telah mengalami proses evolusi dan transformasi yang
sangat panjang. Kerajaan Johor telah berkembang secara berperingkat hingga
kurun ke-18. Transformasi yang berlaku secara total ini telah membawa kepada
perubahan perkembangan dari aspek politik, ekonomi dan sosial dalam kerajaan
Johor. Corak transformasi Johor ini juga dapat dilihat bersifat turun naik
berdasarkan kepada lima fasa yang berbeza dimana setiap fasa mempunyai
peristiwa-peristiwa yang tertentu. Secara keseluruhannya, kerajaan Johor boleh
dikatakan sebagai sebuah kerajaan Melayu yang tertua dalam perkembangan sejarah
Melayu.
BIBLIOGRAFI
A. Samad Ahmad (1985). Kerajaan Johor – Riau. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Abdul Latif Abdul Bakar (1984). Sejarah di Selat Melaka. Selangor : United Selangor Press Sdn Bhd.
Ahmad Jelani Halimi (2008). Sejarah dan Tamadun Bangsa Melayu. Kuala Lumpur : Utusan Publications &
Distributors Sdn Bhd.
Buyong Adil(1971). Sejarah
Johor. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Haji Buyong Bin Adil (1980). Sejarah Johor. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Leonard Y. Andaya (1987). Kerajaan Johor 1641-1728. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka
Lisa Yip Shukye, Jais Bin Abdul Hamid(1969). Sejarah Politik Malaysia Sehingga Awal
Abad Ke-20. Selangor : Penerbitan
Multimedia Sdb Bhd.
Muhammad Yusof Hasyim ( 1998). Pensejarahan Malaysia Nusantara. Kuala Lumpur : Teks Publishing Sdn Bhd.
Mohd Amirullah Bin Abdul Rahman (2005). Kerajaan Johor-Riau Dalam Peradaban Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa
Dan Pustaka.
Siti Hasmah Binti Mohd Darus, Hanisah Binti Ismail,
Norhasanah Binti Mohd Yusop, Zuraini Binti
Abu Talib (2012). Mata Pelajaran Sejarah.
Diperoleh pada November 20 2013 daripada
http://lesungpatriotik.blogspot.com/2012/05/pengasasan-kerajaan-johor.html
[1] Raja Ali adalah putera Mahmud Syah dengan Tun Fatimah. Sebelum Mahmud Syah
mangkat, Raja Ali telah diangkat sebagai Sultan Muda dengan gelaran Sultan
Alauddin Riayat Syah ( A. Samad Ahmad (ed) : 1986:274).
[2] Lisa Yip Shukye,
Jais Bin Abdul Hamid(1969). Sejarah
Politik Malaysia Sehingga Awal Abad Ke-20. Selangor : Penerbitan Multimedia
Sdb Bhd, Hlmn 44.
[6] Leonard Y. Andaya (1987). Kerajaan Johor 1641-1728. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka,
Hlmn 28.
[9] Lisa Yip Shukye,
Jais Bin Abdul Hamid(1969). Sejarah
Politik Malaysia Sehingga Awal Abad Ke-20. Selangor : Penerbitan Multimedia
Sdb Bhd, Hlmn 52.
[11] Lisa Yip Shukye, Jais
Bin Abdul Hamid(1969). Sejarah Politik
Malaysia Sehingga Awal Abad Ke-20. Selangor : Penerbitan Multimedia Sdb
Bhd, Hlmn 52.
[15] Ahmad Jelani Halimi (2008). Sejarah
dan Tamadun Bangsa Melayu. Kuala Lumpur : Utusan Publications &
Distributors Sdn Bhd, Hlmn 334.
[17] Leonard Y. Andaya
(1987). Kerajaan Johor 1641-1728. Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka. Hlmn 265.
[18] Abdul Latif Abdul Bakar (1984). Sejarah di Selat Melaka. Selangor :
United Selangor Press Sdn Bhd, Hlmn 75.
[19] Leonard Y. Andaya (1987). Kerajaan
Johor 1641-1728. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka, Hlmn 253.
[20] Ahmad Jelani
Halimi (2008). Sejarah dan Tamadun Bangsa
Melayu. Kuala Lumpur : Utusan Publications & Distributors Sdn Bhd, Hlmn 337.
[21] Lisa Yip Shukye,
Jais Bin Abdul Hamid(1969). Sejarah
Politik Malaysia Sehingga Awal Abad Ke-20. Selangor : Penerbitan Multimedia
Sdb Bhd, Hlmn 44.
[23] Ahmad Jelani Halimi (2008). Sejarah
dan Tamadun Bangsa Melayu. Kuala Lumpur : Utusan Publications &
Distributors Sdn Bhd, Hlmn 339.
[24] Raja Haji Ahmad, Raja Ali Haji (1982). Tuhfat
Al-nafis. Kuala Lumpur : Penerbit Fajar Bakti, Hlmn 60.
Ulasan
Catat Ulasan