kedudukan Ssu-ma Ch’ien
1.0
PENGENALAN.
Pensejarahan
tradisional Negara China dalam zaman dinasti yang memerintah telah ditandai oleh
beberapa orang tokoh yang menonjol terutamanya dalam bidang pensejarahan. Salah
satu nama yang tidak asing itu ialah Ssu-ma Ch’ien, iaitu anak kepada Ssu-ma
Tan. Ayahnya merupakan seorang sejarawan
rasmi negara China. Ssu-ma Ch’ien merupakan sejarawan yang mengasaskan
pensejarahan China tradisional.[1]
Ssu-ma Ch’ien mewarisi jawatan t’ai-shih atau ahli sejarawan agung daripada
bapanya. Dalam karyanya yang berjudul Shih
Chi yang lebih dikenali sebagai Catatan Sejarah, Ssu-ma Ch’ien telah
memperlihatkan secara menyeluruh perkembangan sejarah China dari zaman Huang Ti
sehingga ke abad pertama S.M.
Dalam esei ini, penulis
akan membincangkan kedudukan Ssu-ma Ch’ien sebagai seorang sejarawan China.
Ssu-ma Ch’ien bercita-cita untuk mengesan tindak-tanduk individu dan kejadian
zaman kebelakangan dan menyiasat unsur-unsur yang menentukan kejayaan dan
kegagalan serta kemunculan dan keruntuhan sesebuah kerajaan. Namun demikian,
penulisan Shih chih lebih tertumpu
kepada sejarah Dinasti Han seperti mana yang telah diwasiatkan
oleh ayahnya. Selaras dengan tradisi “Ch’un ch’iu” yang menitikberatkan
penilaian yang adil. Ssu-ma Ch’ien mempunyai kaedah penulisan dan penyelidikan
tersendiri yang membezakan beliau dengan penulisan pensejarahan sebelumnya. Hal
ini menyebabkan karya beliau mempunyai keistimewaan daripada
sejarawan-sejarawan China yang lain. Namun, Ssu-ma Ch’ien juga tidak menolak
atau mengenepikan bentuk pensejarahan yang wujud sebelum beliau, malah beliau
telah menjadikan, serta
merujuk kepada bentuk pensejarahan tersebut.
2.0 RIWAYAT
HIDUP SSU-MA CH’IEN.
Ssu-ma Chien dilahirkan
di wilayah Lung-men pada kira-kira 145 S.M. tetapi tidak terdapat catatan yang
tepat mengenai tarikh kelahirannya itu, namun para pengkaji sejarah telah
menganggarkan berdasarkan pencapaian-pencapaian dan juga kronologi perkhidmatan
beliau terhadap Negara China. Dengan demikian didapati tarikh tersebut adalah
sesuai dan munasabah. Bapa beliau iaitu Ssu-ma Tan, juga merupakan seorang
sejarahwan rasmi, atau sejarawan istana, yang telah berkhidmat dengan Wangsa
Han di antara tahun 140-160 S.M. Di samping menjadi sejarawan negara, bapanya
juga menjalankan tugas sebagai ahli nujum yang kadang-kala disebut juga sebagai
“ahli nujum diraja”. Sebenarnya jawatan sejarawan istana turut merangkumi tugas
ahli nujum yang bertanggungjawab menjalankan kajian dalam bidang tersebut dan
juga membuat serta mengaturkan takwim setiap tahun. Ssu-ma Tan telah meninggal
dunia pada tahun 110 S.M. iaitu setelah berkhidmat dengan cemerlang selama
lebih kurang 30 tahun kepada maharajanya. Dua tahun kemudian, anaknya Ssu-ma
Chien telah dilantik menjadi sejarawan dan sekaligu menjadi ahli nujum rasmi
bagi menggantikan ayah beliau yang telah meninggal dunia itu.[2]
Walau bagaimanpun, Ssu-ma Ch’ien telah pun berkhidmat dengan istana beberapa
tahun sebelum ayahnya meninggal dan pada tahun 111 S.M. beliau turut menyertai
rombongan ketenteraan ke bahagian barat daya negara China. Setahun kemudian,
beliau turut menyertai rombongan maharaja melawat Gunung Tai untuk melakukan
upacara bagi menambahkan kekuasaan Wangsa Han pada masa itu.
3.0 ISU-ISU PERBINCANGAN.
Pada asasnya
penulisan Shih Chi itu adalah
suatu karya pensejarahan yang telah dirancangkan oleh ayahnya, iaitu Ssu-Ma Tan. Ssu-ma
Ch’ien hanya meneruskan kesinambungan cita-cita dan hasrat ayahnya. Malah
Ssu-ma Tan, pada saat-saat beliau menghembuskan nafasnya yang terakhir, telah
mewasiatkan kepada anaknya agar meneruskan cita-citanya sebagai tanda
ketaatannya kepada kedua ibu bapanya. Oleh sebab beliau ingin memenuhi wasiat
ini jugalah, maka beliau sanggup menjalani hukuman yang sungguh memalukan serta
mengguris hatinya. Walau bagaimanapun, bolehlah dikatakan bahawa sebahagian
besar daripada Shih Chi itu merupakan hasil usaha Ssu-ma Ch’ien dan
beliau jugalah yang kerap dianggap sebagai penyusun dan penulis karya
pensejarahan tersebut yang sebenar.[3]
3.1 Ssu-ma Ch’ien Bapa
Pensejarahan China Tradisional.
Beliau telah
membentuk kaedah baru dalam pensejarahan China dan sejarawan pertama yang menggunakan biografi , babak dan monograf
dalam penulisan sejarah. Dalam penulisan biografi beliau bukan sahaja cuba
mengungkapkan pendapatnya secara kritikal dan membuat pentafsirannya sendiri,
malahan beliau secara tidak langsung telah cuba menceritakan tentang dirinya
kepada pembaca. Jadi aspek biografi dalam Shih
Chi sebenarnya turut menjelaskan tentang diri Ssu-ma Ch’ien sebagai
sejarawan disamping unsur-unsur moral dan politik yang cuba diselitkannya. Hal
ini, menunjukkan bahawa beliau bukan sahaja mempunyai kekuatan dalam menggambarkan atau memaparkan tentang segala perisiwa masa lalu malah berbakat
dalam penulisan sejarah China.
Selain itu,
Ssu-ma Ch’ien juga merupakan sejarawan yang mempunyai sikap yang kritikal terhadap penulisannya.
Dalam pelbagai keadaan, beliau juga cuba untuk memperbaiki kesalahan sesetengah fakta, membuat
analisis beliau sendiri dan mengkritik sumber-sumber yang dirujuknya walaupun
ia hanyalah suatu perkara yang kecil. Misalnya, pada bahagian akhir biografi
Li-I Chi, beliau telah membaiki kesalahan sumber lain tentang peristiwa sebenar
Li menemui dan menasihati Maharaja Kao Tsu. Di samping itu, Ssu-ma Ch’ien akan
menambahkan sumber-sumber sekiranya perlu dengan menggunakan pengalaman yang
beliau peroleh atau melalui temu bual secara peribadi dengan tokoh-tokoh yang
terlibat dalam sesuatu peristiwa tersebut.[4]
3.2
Ssu-Ma Ch’ien dianggap Sebagai Pengubah Ruang Lingkup dalam Pemikiran
Cina.
Matlamat
utamanya mengkaji bukan untuk menganggungkan bangsa sendiri tetapi untuk
memberi tauladan dan pengajaran kepada generasi yang akan datang. Hal ini
demikian kerana, terbukti melalui suntingan abad yang berkaitan dengan
negerinya itu bukanlah untuk mengaggungkannya semata-mata. Namun, lebih penting
daripada itu ialah untuk dijadikan iktibar betapa peristiwa-peristiwa masa lalu
itu telah menunjukkan bahawa mereka yang jujur, taat , dan ikhlas dalam
menjalankan tugas serta kehidupan dalam
seharian mengikut ajaran keakhlakan. Walau
bagaimanapun, mereka yang durjana telah menerima kecelakaan yang sejajar dengan
kejahatan mereka.[5]
Ertinya sejarah itu daripada satu segi, adalah pengetahuan yang memberikan
pengajaran moral atau keakhlakan kepada seluruh masyarakat cina pada masa itu.
Selain itu,
penulisannya adalah untuk membantu memanjangkan ingatan mereka demi kepentingan
generasi akan datang. Antara motif penulisan mereka itu untuk membantu ingatan
mereka dalam hal-hal melaksanakan upacara penyembahan raja-raja mereka terhadap
roh-roh nenek moyang mereka dahulu.[6] Tetapi
kebanyakan penulisan seperti ini bukanlah merupakan kajian sejarah yang
sebenar, malah merupakan himpunan salah silah raja-raja dan putera-putera
mereka daripada wangsa-wangsa seperti Hsia, Syang dan Chou. Kaedah ini
digunakan sebelum kemunculan Ssu-ma Ch’ien dalam pengkaryaan sejarah supaya
nilai-nilai spritual dan amalan tradisi maharaja dapat dikekalkan sehingga
generasi akan datang.
3.3
Pengembaraan Ssu-ma Ch’ien.
Sebelum
beliau menjawat jawatan sebagai sejarahwan istana, beliau telah banyak
menghabiskan masa mudanya dengan mengembara ke seluruh pelosok negaranya.
Pengembaraan ini kemudiannya terbukti sebagai pengalaman yang sangat berharga
buat dirinya dalam usaha melaksanakan penulisan sejarahnya. Malah pengembaraan
ini juga telah menyebabkan beliau kerap menyamakannya dengan Herodotus dari
Halicarnassus sekurang-kurangnya dari segi pengalaman walaupun sama tidak dari
segi isi kandungan karya pensejarahnya.[7] Melalui
pengembaraan itu, ia telah mendapat pengalaman secara langsung mengenai
geografi dan sejarah sesuatu tempat. Keadaan ini telah memudahkannya dalam
memberikan gambaran yang jelas tentang latar belakang sesuatu peristiwa sejarah
yang dituliskannya. Oleh itu, secara tidak langsung keadaan ini telah menjadikan
beliau berupaya untuk menghasilkan sebuah karya sejarah yang bersifat objektif.
Tugasan
pertama Ssu-ma Ch’ien setelah menerima jawatan sebagai sejarahwan istana
ialah memperbaharui keseluruhan takwim China, bagi memenuhi perintah Maharaja
Wu Ti yang bercita-cita mewujudkan suatu lembaran baharu bagi Wangsa Han. [8] Pada
masa yang sama, Ssu-ma Ch’ien juga telah memulakan usaha menulis sejarah
negaranya, iaitu sebagai memenuhi cita-cita ayahnya dahulu. Beliau sendiri
merasakan bahawa sejarah masa lalu negaranya memang wajar dicatatkan demi
kepentingan generasi yang akan datang. Tambahan pula negara China telah
mencapai zaman kegemilangan bawah pemerintahan Maharaja Wu Ti. Oleh itu,
wajarlah sejarahnya dicatat untuk dijadikan sebagai iktibar dan diketahui oleh
orang pada kemudian hari.
3.4 Karya pensejarahan.
Sebagai
sebuah karya pensejarahan, jika ditinjau daripada keadaan zahirnya sahaja, Shih
Chi merupakan sebuah hasil penulisan yang sungguh mengagumkan. Menurut
catatan beliau sendiri, karya pensejarahannya itu adalah terdiri daripada 130
bab dan mengandungi sebanyak 526 500 perkataan. Ia telah menggunakan sebanyak
700 000 huruf tulisan Cina yang dianggarkan bersamaan dengan 4000 halaman buku
biasa dalam tulisan rumi.
Ssu-ma
Ch’ien membahagikan karya pensejarahannya kepada lima bahagian iaitu Bab-Bab
yang Asas, Jadual-Jadual Tertib-Tarikh, Penghuraian-Penghuraian,
Keluarga-Keluarga Berketurunan, dan Memoir atau Riwayat Hidup. Bab-Bab yang
Asas terdiri daripada 12 bab yang mengandungi catatan-catatan tentang
peristiwa-peristiwa penting yang berlaku sejak awal sejarah negara China, iaitu
ketika kerajaan-kerajaan masih berpecah, semasa berkembang seterusnya bersatu
melalui kerajaan-kerajaan tiga wangsa yang dipelopori oleh maharaja-maharaja
Wangsa Chin dan Han hinggalah ke zaman pemerintahan Maharaja Han Wu Ti.[9]
Ringkasnya
karya pensejarahannya itu bukan sahaja menampakkan tentang ketebalan jumlah
halamannya, bahkan yang lebih penting daripada itu ialah mengenai keluasan isi
kandungannya. Ia seolah-olah menyerupai sebuah ensiklopedia dengan
bahagian-bahagian yang telah dinyatakan, walaupun penyusunannya tidaklah
berdasarkan susunan abjad seperti lazimnya bagi sesebuah ensiklopedia.
Sesungguhnya Shih Chi itu adalah sebuah buku sejarah, tetapi
keluasan maklumat sejarah yang diberikan itulah yang menyebabkan ia seakan-akan
sama dengan sebuah ensiklopedia sejarah.
3.5 Latar belakang penulisan.
Penulisan Shi
Chi dirancang dan dimulakan oleh bapa Ssu-ma Ch’ien, iaitu Ssu-ma Tan
selaku t'ai-shih iaitu
sejarawan agung Wu Ti. Ketika itu, Wangsa Han sedang berkembang pesat di bawah
sebuah kerajaan autokratik pusat. Bagi bidang politik, Wu Ti telah meneruskan
usaha Wen Ti untuk mengekalkan kuasa pemerintahannya dengan perintah yang
ditujukan bagi melemahkan kuasa imarah feudal. Negara China dibahagikan kepada
13 buah wilayah yang setiapnya dikawal rapi oleh seorang t'zu-shih iaitu pesuruhjaya wilayah
bagi memastikan ketaatsetiaan para hao-ch'iang
iaitu keluarga yang berpengaruh dan shou-hsiang iaitu pegawai wilayah terhadap istana. Demi
menambahkan pendapatan negara, beberapa cadangan Shuang Hong telah dikuatkuasakan. Hal ini termasuk mengambil
alih kuasa monopoli mengecop mata wang logam, penjualan garam dan arak,
perlombongan bijih besi dan peleburan tembaga. Rancangan pertanian dan tali air
juga telah dilakukan dengan bersungguh-sungguh.[10] Bagi
mencegah ancaman Hsiung-nu terhadap keselamatan wilayah sempadan China, Wu Ti telah menghantar
ekspedisi raksasa ke barat laut China untuk memaksa musuhnya berundur ke
sebelah utara gurun Gobi. Keadaan ini sekaligus telah menyebarluaskankan
pengaruh politik dan ekonomi wangsa Han ke Asia Kecil. Selain itu, kekerasan
juga telah digunakan untuk mendirikan pentadbiran Han di kawasan barat daya
seperti Szechuan, Yunnan dan Kweichow. Sistem pemerintahan aristokratik Wu Ti
juga telah diperkukuh dengan adanya falsafah Confucianisma sebagai falsafah
politik kerajaan.
3.6 Kaedah penyelidikan.
Sedikit
sebanyaknya Ssu-ma Ch’ien ada melakukan penyelidikan bagi menghasilkan karya
yang besar itu. Beliau sendiri menyatakan tentang usaha mengumpulkan teks-teks
serta dokumen-dokumen dari zaman silam dan juga zaman beliau sendiri bagi
kegunaannya menghasilkan karya itu.[11]
Sebenarnya ia memang berpeluang berbuat demikian, kerana sebahagian daripada tugasnya,
mula-mula sebagai Sejarawan Istana atau ahli nujum diraja dan kemudian
Setiausaha Istana, adalah juga menerima dan menyimpan dokumen-dokumen negara
yang dianggap penting untuk diabadikan. Selain itu, kedudukannya itu juga memberikan
peluang yang luas untuk memeriksa serta membaca dokumen-dokumen sejarah yang
telah dikekalkan oleh beberapa wangsa sebelum Wangsa Han itu, iaitu sebagai
khazanah budaya yang telah dikumpulkan oleh sejarawan istana masing-masing.
Walaupun kebanyakanya telah musnah akibat peperangan dan persengketaan,
terutamanya pada ketika kemunculan Wangsa Chin dan kemudiannya Han, yang kedua-duanya
berusaha menyatukan kerajaan-kerajaan feudal China dibawah kekuasaan mereka,
ataupun akibat daripada " peristiwa membakar buku " pada zaman Wangsa
Chin tetapi bahan-bahan yang masih kekal dan boleh digunakan telah menjadi salah satu sumber oleh Ssu-ma Ch’ien dengan sewajarnya. Misalnya catatan-catatan mengenai
sejarah sebelum zaman Wangsa Chin, beliau terpaksa bergantung kepada dua atau
tiga sumber yang terkenal, seperti Tsao Chuan ataupun Komplot negeri-negeri
yang Berperang itu, dan adakalanya beliau terpaksa melengkapkan
catatannya dengan memuatkan legenda dan cerita-cerita rakyat yang popular.[12]
3.7
Falsafah dan pendekatan Ssu-ma Ch’ien.
Shih Chi mempunyai
dua objektif yang nyata, iaitu untuk mengkaji hubungan t’ien dengan masyarakat
manusia, dan menyelidik sebab berlakunya perubahan dalam sejarah sejak zaman
kuno sehingga wangsa Han. Sehubungan dengan konsep t’ien atau t’ien tao, tidak
dinafikan bahawa Ssu-ma Ch’ien masih didokong pemikiran mistik zaman silam yang
merupakan satu sistem spekulasi metafizikal dan kosmologikal. Namun begitu,
beliau turut memperlihatkan beberapa isu pokok yang menunjukkan beliau sebagai
seorang sejarawan yang kritis. Pertama, berkaitan dengan pengertian alam
semesta dan pergerakanya. Beliau telah mengintegrasikan fikiran aliran Tao
dengan Confucianisme kung-yang ying iaitu mengutamakan chi
sebagai asal usul pengerak semulajadi alam semesta. Beliau juga turut menyangkal
dakwaan Kerajaan Han yang beranggapan bahawa unsur-unsur ketuhanan berfungsi
sebagai penggerak sejarah. Sebagai seorang ahli sejarawan yang meluhurkan
ketulenan fakta, beliau telah mengutuk gurunya, Tung Chung-shu, yang
mencadangkan teori tentang pengaruh bertimbal balik antara cakerawala dengan
manusia demi memantapkan pemerintahan Wu Ti.
Ssu-ma Ch’ien telah meningkatkan
Confucianisme sebagai falsafah politik kerajaan Wu Ti pada tahun 135 S.M.[13]
Beliau membincangkan perkembangan Confucianisme yang diasaskan oleh Confucius
hingga ke pemerintahan Wu Ti dalam bab ke-61 yang bertajuk Ju-lin Lien-chuan
atau riwayat hidup sarjana-sarjana Confucian. Dalam bab ini, beliau telah
mengetengahkan contoh Perdana Menteri T’ien Fen dan P’ing-ching Hou yang merupakan
sarjana Confucian yang bijak berpura-pura dalam perlaksanaan untuk mempengaruhi
Wu Ti, bagi mengutuk para cendekiawan yang menyeleweng daripada Confucianisme
yang sebenar.[14] Oleh
itu, bertitik tolak dari falsafah sejarah yang mengutamakan peranan manusia
dalam pergerakan sejarah yang sentiasa berubah, maka Ssu-ma Ch’ien telah
mencatatkan perkembangan sejarah China dengan pendekatan dan susunan berbentuk
biografi raja dan golongan istana.
3.8 Dijatuhkan hukuman Kasi.
Pada waktu
beliau sedang mengusahakan rangka penulisannya, beliau telah terlibat dalam
suatu peristiwa yang menyebabkan kemurkaan Maharaja Wu Ti terhadapnya.
Peristiwa itu berlaku disebabkan beliau membela sahabatnya yang bernama Li
Ling, seorang pemimpin tentera yang telah gagal dalam menentang pemberontakan.
Kegagalan itu telah menyebabkan Li Ling ditawan oleh pemberontak, tetapi Ssu-ma
Ch’ien membelanya dengan mengatakan bahawa Li Ling menyerah diri dalam keadaan
terpaksa. Namun, Maharaja tidak menerima hujah-hujah beliau dan menganggapnya sebagai
menjatuhkan air muka baginda, iaitu kesalahan yang besar. Biasanya, hukuman
pancung sampai mati akan dijatuhkan keatas pesalah kesalahan yang besar. Tetapi
dalam hal Ssu-ma Ch’ien, hukuman yang dikenakan ialah hukuman kasi, iaitu
dengan memotong kemaluannya dengan sebilah pisau tajam.
4.0 ANALISIS.
Memang tidak dapat
dinafikan bahawa penulisan sejarah atau pensejarahan amat dipengaruhi oleh
suasana politik dan sosial yang wujud apabila sesebuah karya itu dikarang serta
persepsi dan pendirian penulis turut dicorakkan oleh keadaan persekitarannya
atau pemikirannya. Penulisan merupakan satu cara yang paling berkesan untuk
menyampaikan idea, pemikiran, kritikan, maklumat dan pendapat terhadap sesuatu
perkara yang mencakupi pelbagai bidang samada berkaitan masyarakat, agama,
politik, bangsa dan negara. Tidak dinafikan pula untuk memilih dan
mentafsir sumber-sumber bagi penulisan Shih
chih, Ssu-ma Ch’ien sudah tentu akan menghadapi hal yang sama. Namun,
beliau telah mencontohi jejak Confucius untuk menetapkan beberapa peraturan
dalam penulisan sejarahnya. Satu lagi prinsip yang diamalkan oleh Ssu-ma Ch’ien
ialah berkaitan dengan pemilihan penggunaan bukti yang bijaksana mengikut
relevan kepentingannya. Tambahan pula, dengan keazamanya untuk mencontohi Ch’un
ch’ui yang mengetengahkan prinsip keadilan agar sejarah boleh dipersembahkan
sebagai pedoman kepada pihak pemerintah dan rakyat jelata.
Kedudukan Ssu-ma Ch’ien
sebagai seorang sejarawan dalam Wangsa Han sememangnya dipandang tinggi oleh
ramai sejarawan ulung dunia. Karya shih
chi yang diasaskan oleh Ssu-ma Ch’ien telah membuka lembaran yang baru
kepada sejarawan-sejarawan China yang lain. Melalui pengaplikasian
penulisan pensejarahan beliau telah mendorong kelahiran sejarawan yang agung selepasnya
walaupun karya sejarah mereka tidak setanding dengan karya sejarah Shih Chi yang dihasilkan oleh Ssu-ma
Chi’en.
5.0 KESIMPULAN.
Kesimpulannya,
berdasarkan motif-motif penulisan Ssu-ma Ch’ien dan kaedah penulisan karyanya Shih Chih menekankan penulisan ilmiah
terhadap pemilihan dan pentafsiran buktinya yang dikumpul daripada sumber
bertulis dan lisan. Ssu-ma Ch’ien sememangnya seorang sejarawan yang unggul
sepanjang zaman pemerintahan Dinasti Han. Selaras dengan tradisi chun chiu,
pengadilan moral diperaktikkan seluas-luasnya berdasarkan adanya bukti yang
kukuh agar matlamat mendukung penulisan Shih
Chih tercapai.
Oleh itu,
seperti mana yang telah dikatakan
oleh B.Watson dalam bukunya Grand Historian of China. Gelaran Ssu-ma Ch’ien
sebagai bapa pensejarahan tradisional Cina adalah pencapaian yang hebat hasil
daripada pengorbanannya demi melaksanakan wasiat bapanya dalam menghasilkan
sebuah karya pensejarahan yang bernilai untuk generasi akan datang. Oleh itu,
sejarawan agung ini telah membuka satu lembaran baharu kepada sejarawan moden
dalam menghasilkan penulisan sejarahnya.
6.0 BIBLIOGRAFI.
Abdul Rahman Haji Ismail, 1983, China
Tradisional Pensejarahan , Pusingan Wangsa dan Proses
Pencinaan, Penerbit Tak Berkala Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan No. 3, Universiti Sains Malaysia.
Abd. Rahman Haji Ismail, 2001, China : Pensejarahan dan Pembinaan Tamadun, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Arba’iyah Mohd Noor, 2002, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Fitzgerald, C. P.,
1961, China: A short
cultural history (3rd.
ed.),New York: Praeger.
Hirth, F., 1969, The
ancient history of China to the end of the Chou dynasty, New York: The Columbia university
press.
Muhd Yusof Ibrahim, 1971, Pengertian
Sejarah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Muhd Yusof Ibrahim, 2000, Ilmu
Sejarah Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Muhd Yusof Ibrahim & Mahayudin Haji Yahaya, 1988, Sejarah dan Pensejarahan: Ketokohan
dan Karya, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
R. Suntharalingam, 1985, Pengertian
Kepada Sejarah, Kuala Lumpur : Merican and Sons.
Tan Kim Hong, 1998, dalam Abu Talib
Ahmad & Cheah Boon Kheng (ed.), Isu-isu pensejarahan:
Ssu-ma Chien dan Penulisan Sejarah Sezaman,
Pulau Pinang : Universiti
Sains Malaysia.
Watson, B., 1958, Ssu-ma
Ch'ien: Grand historian of China, New York : Columbia University Press.
[1] Burton Watson, Ssu-ma Ch’ien: The
Grand Historian of China, New York, Columbia University Press, 1963, hlm. 40.
[3] Tan Kim Hong, dalam Abu
Talib Ahmad & Cheah Boon Kheng (ed.), Isu-isu
Pensejarahan:
Ssu-ma Chien dan Penulisan Sejarah Sezaman,
Pulau Pinang : Universiti Sains Malaysia,1998, hlm. 97.
[4] Arbaiyah Mohd Nor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur, Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlm. 206.
[5] Muhd
Yusof Ibrahim, Sejarawan dan
Pensejarahan: Ketokohan dan Karya, Kuala
Lumpur, Dewan Bahasa dan Pustaka, 1988, hlm. 74.
[7] F. Hirth, The
Ancient History Of China To The End Of The Chou Dynasty, New York, The Columbia University Press, 1969, hlm. 6.
[10] Tan Kim Hong, dalam
Abu Talib Ahmad & Cheah Boon Kheng (ed.),
Isu-isu Pensejarahan:
Ssu-ma Chien dan Penulisan Sejarah Sezaman, hlm.
100.
[11] C.P. Fitzgerald, China: A short Cultural History (3rd. ed.), New York, Praeger, 1961, hlm. 213.
[13] Setelah kemangkatan Maharani Balu
Tou yang berhaluan ideology politik Taoisme.
[14] Teori ini merupakan satu cantuman
antara aliran intelek ying-yang dan lima unsur Confucianisme yang menyifatkan kejadian sejarah
sebagai takdir atau keinginan Tuhan.
Ulasan
Catat Ulasan